O botanicznych nazwach roślin (na przykładzie kaktusów)

artykuł ukazał się w numerze 3/2000 kwartalnika "KWIATY"

 

          W roku 1753 szwedzki botanik Karol Linneusz wydał podstawową pracę na temat systematyki organizmów "Species Plantarum" (gatunki roślin) i rok ten przyjmuje się za początek współczesnego nazewnictwa botanicznego. Wprowadzony wówczas system oparty został na dwu podstawowych zasadach: nazewnictwa binominalnego (dwuimiennego) i podziału organizmów na hierarchiczne grupy.

          Każda roślina ma więc nazwę składającą się z dwóch członów: pisanej zawsze dużą literą nazwy rodzaju oraz następującej po niej nazwy gatunkowej (epitetu gatunkowego). W nazwach Echinocactus grusonii, Melocactus bahiensis odpowiednio Echinocactus i Melocactus to nazwy rodzaju a grusonii i bahiensis - epitety gatunkowe. Jednoznacznie określone dwuczłonową nazwą gatunki łączą się kolejno w coraz większe grupy: rodzaje, rodziny, rzędy, klasy, gromady.

         Linneusz nazwał i opisał ok. 10.000 roślin a wszystkie 22 znane mu wówczas kaktusy umieścił w jednym rodzaju Cactus.

         Wprowadzone przez tego uczonego nazwy wyparły wcześniej stosowane nazewnictwo opisowe, np. Cactus proliferus subrotundus tectus tuberculi ovatis lanuginosis, spinis albus erectus (krzewiący się, nieco zaokrąglony kaktus pokryty jajowatymi, puszystymi wzgórkami o białych, wyprostowanych cierniach) to obecnie Mammillaria prolifera.

           Stworzony w XVIII w. system okazał się tak genialny, że przetrwał do dzisiaj po wprowadzeniu jedynie koniecznych uściśleń wynikających z postępu nauki ale bez podważania podstawowych zasad. Współcześnie zasady opisywania i nazywania roślin zawarte zostały w tekście Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej.

          Zgodnie z Kodeksem nazwy roślin niezależnie od ich rzeczywistego pochodzenia traktowane są jako nazwy łacińskie i stosowane zgodnie z regułami rządzącymi językiem łacińskim. Popularne, potoczne określenie "nazwy łacińskie" jest tu dużym uproszczeniem ponieważ współcześnie jedynie ok. 30% nazw kaktusów wywodzi się z łaciny - czy to klasycznej czy też średniowiecznej.

         Biorąc pod uwagę pochodzenie, zdecydowanie największą grupę stanowią nazwy wyprowadzone od nazwisk uczonych, badaczy, zbieraczy roślin, odkrywców poszczególnych gatunków, mecenasów i protektorów, członków bliższej lub dalszej rodziny, przyjaciół i znajomych lub innych osób szczególnie bliskich autorowi. Kategoria ta stała się szczególnie popularna w XIX i XX w. Niekiedy nazwy pochodzą od imion, szczególnie imion kobiet (Mammillaria anniana, Lobivia dragai). Obok nazw poświęconych wybitnym botanikom i badaczom kaktusów spotykamy nazwę Rebutia einsteinii dedykowaną Albertowi Einsteinowi, wybitnemu niemieckiemu fizykowi (tak, to ten od teorii względności).

          Wśród tysięcy nazw kaktusów jedynie sporadycznie odnajdujemy polskie nazwiska. Przykładem niech będzie Mammillaria józef-bergeri, której nazwa pochodzi od nazwiska Józefa Bergera, znanego kaktusiarza, długoletniego hodowcy i badacza kakt., autora książki "Rodzina kaktusów" lub bardziej współcześnie Opuntia rzedowskii od nazwiska Jerzego Rzedowskiego, wybitnego botanika badającego florę Meksyku. Inna swojsko brzmiąca nazwa Maihueniopsis domeykoensis, wskazująca na nazwisko Ignacego Domeyki, jedynie pośrednio pochodzi od tego nazwiska. Nazwiskiem tego, zasłużonego dla Chile mineraloga i geologa (gdzie mieszkał od roku 1937) nazwano bowiem kilka miejscowości w tym kraju oraz łańcuch górski Cordylliera de Domeyko (Góry Domeyki). Koncówka -ensis wskazuje właśnie na geograficzną etymologię tej nazwy.

          Nazwy toponomiczne - pochodzące od różnych nazw geograficznych - to kolejna obszerna grupa epitetów gatunkowych (rzadziej nazw rodzajowych). Określają one miejsce (obszar), na którym dany gatunek występuje lub na którym został po raz pierwszy odnaleziony. Nazwy takie tworzone są od nazw: regionów geograficznych, krajów, jednostek administracyjnych, miejscowości, rzek, wysp, łańcuchów górskich, pustyń itp. Obok nazw tak obszernych jak amazonicus czy mexicanus spotykamy tu nazwy pochodzące od miejsc, których trudno znaleźć na mapie. Sporadycznie nazwy kaktusów są anagramami nazw geograficznych: Lobivia (Boliwia), Mila (Lima - stolica Peru) czy Tacinga (Catinga - formacja roślinna Brazyli).

            Do tej grupy należy zaliczyć również nazwy pochodzące od środowiska rośliny, np. montanus - górski, littoralis - nadmorski, saxicola - zamieszkujący skały czy ammophilus - piaskolubny (rosnący w miejscach piaszczystych).

          Wreszcie najciekawsza grupa nazw - epitety określające kształt, wielkość, ilość, barwę lub inne cechy charakterystyczne całej rośliny lub jakiejś jej części (pędy, ciernie, kwiaty itp.) bądź też jej podobieństwo do innych roślin, zwierząt, przedmiotów. Są to nazwy wywodzące się bezpośrednio z języka łacińskiego lub greckiego. Zważywszy, że każda nazwa łacińska może mieć odpowiednik w języku greckim, ma też zwykle szereg synonimów, to do opisu całej rośliny jak i każdego z jej elementów można zastosować od kilku do kilkudziesięciu określeń. Wszystko zależy nie tylko od wyglądu rosliny ale również od fantazji autora.

          Tak więc jeżeli mówimy o korpusie kaktusa możemy użyć ogólnego określenia roślina (phyton) ale również w zależności od kształtu: kolumna (stela, columna), drzewo (dendron, arbor), krzew (dumosus, frutex), kula (sphaera, globus), maczuga, walec, dysk, darń i wiele innych. Kiedy roślina jest rozgałęziona możemy powiedzieć, że ma pień (stemma), gałęzie (klados), łodygi (kaulos), niekiedy składa się z członów (articulus, arthus).

          Pomimo, że nie jest to cechą charakterystyczną tylko dla rodziny Kaktusowców, to większość z nich posiada ciernie (spina, acantha). W zależności od kształtu i wyglądu ciernie przyrównywane są do ostrza (akron, cuspis), igły (acus), szydła (subula) lub różnych elementów uzbrojenia (arma), np. miecza (xiphos), sztyletu (machaira), dzidy (hasta) itp. Niektóre z roślin mają ciernie wygiete w kształcie rogu (cornu), bądź też haczykowato zakrzywione (ancistron, hamus). Jeżeli ciernie są mniej sztywne to spotykamy określenia szczecina (erion, saeta), włosy (pilos) lub wełna, kędziory, pióra. Wreszcie rośliny mogą być w mniejszym lub większym stopniu pozbawione cierni (inermis, nudus).

            Kolejne elementy nazw stanowią żebra (costa, gonia), brodawki (mamma, thele), owoce (karpos, fructus) oraz areole, glochidy, naskórek, nasiona lub ich miąższ, korzenie, liście.

           W nazwach obok ogólnego określenia kwiat (anthos, flos) mogą występować nawet najdrobniejsze jego części: kielich (calyx), działki kielicha (sepalus), płatki korony kwiatowej (petalus), szyjka słupka (graphisa), czy nitki pręcików i pylniki.

           Dla określenia barwy obok podstawowych kolorów: biały (albus, leukos), czarny (ater, niger), czerwony (erythros, ruber), zielony (viridis), żółty (xanthos, luteus), stosowane są nazwy kilkudziesięciu ich odcieni.

           Mając na myśli rozmiary używamy określeń: wielki (grandis, makros), długi (longus, dolichos), gruby (crassus, pachys), szeroki (latus, platus) lub ich przeciwieństw mały (parvus, mikros), krótki (brachys, brevis), cienki (tenuis, angustus), wąski (stenos). Inne przeciwstawne określenia to: ostry i tępy, prosty i krzywy, miękki i twardy, rzadki i gęsty. Gdy chcemy podkreślić urodę roślin używamy określeń piękny, zgrabny - np. callos, gracilis. Określając ilość używamy łacińskich i greckich liczebników lub ogólnych określeń liczny (multus, polus), nieliczny (oligos, paucos).

           Już znajomość kilkudziesięciu łacińskich i greckich słów pozwala na zrozumienie, wielu setek najczęściej spotykanych prostych i złożonych nazw. Zacytujmy kilka przykładów grandiflorus - wielkokwiatowy, microcarpus - drobnoowocowy, crassihamatus - o grubych hakowatych cierniach, brevinigrispinus - o krótkich czarnych cierniach.

           Jak różny wygląd mogą mieć kaktusy potwierdzają ich nazwy odzwierzęce: echidne - żmija, eruca - gąsiennica, pes-corvi - stopa kruka, vulpis-cauda - ogon lisa; nazwy nawiązujące do różnych części ludzkiego ciała: chlorophtalmus - zielonooki, nigrostoma - czarnousta, clunifera - nosząca pośladki, czy też przedmiotów cyathiformis - o kształcie kubka.

           Niejako naturalne jest porównywanie kaktusów do innych roślin tego samego rodzaju, np. Mammillaria balsasoides podobna do M.balsasensis; do roślin z innych rodzajów rodziny Kaktusowców: melocactoides, lobivioides; a nawet do innych roślin nieraz bardzo odległych w systematyce: cucumis - ogórek, zephyranthoides - o kwiatach podobnych do kwiatów lilii Zephyranthes.

         No cóż nie próbuję nawet przekonywać, że łacińskie nazwy roślin są proste. Niejednokrotnie są one niejednoznaczne a ostateczny sens trudny do określenia bez znajomości roślin ze stanowisk naturalnych. Warto jednak spróbować poznać ich znaczenie, wtedy przestają odstraszać swym obcym brzmieniem.

 

źródło:

R.Kusiak, Słownik kaktusiarza, wyd. przez Łódzki Kaktus Klub.

M.Rejewski, Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich, Książka i Wiedza, Warszawa 1996.

 

Krzysztof Wiktorowski
31 grudnia 1999 r.

 



Strona główna O mnie Uprawa na parapecie Występowanie kaktusów Nazwy geograficzne Najdłuższe, najkrótsze Women and Cacti Nowe rodzaje Słownik kaktofila Ciekawe miejsca


Strona znajduje się na serwerze www.republika.pl
www.republika.pl